Imajući u vidu naglašenu kompleksnost tema vezanih za problematiku kolektivnih identiteta, kao i korpusa tema koje se mogu podvesti pod studije nacionalizma, jasno je da ovde ne pretendujemo nekoj serioznijoj analizi, već ovaj tekst predstavlja kratak kritički prikaz, koji se odnosi na pojedine aspekte vezane za opšte karakteristike nacionalizama i nacionalnih identiteta u savremenom društvenom i političkom kontekstu.
Uzimajući u obzir širok opseg literature usmerene na problematiku definisanja nacionalizma, etniciteta, kao i drugih oblika grupnih identiteta, većina značajnijih autora (B. Anderson, A. Smit, E. Gelner, T. H. Eriksen, M. Hroh, itd.) saglasni su da je nacionalni idenitet kao konstrukt povezan sa formama identifikovanja i da je kao takav promenljiv i u značajnoj meri uzrokovan čitavim nizom konstelacija. Nacionalni identitet ne predstavlja jasno određenu, statičnu i postojanu kategoriju, već je poput drugih oblika kolektivnog identiteta fragmentaran, dinamičan i varijabilan.
Bez namere da ulazimo u složenu problematiku konstruisanja nacionalnih identiteta, bitno je naglasiti da jednu od osnovnih komponenti stvaranja nacije – pored osećaja kolektiviteta (pripadnosti određenoj grupi) koje može biti zasnovano na zajedničkim istorijskim sećanjima, mitovima, tradiciji, simbolima, zajedničkom jeziku itd. – predstavlja i naglašena distinkcija u odnosu na Drugog. Nacionalni identiteti se poput etniciteta donekle određuju prema onome što konkretna grupa nije, tj. prema onima (drugima) koji ne pripadaju grupi. Pri tome, kako je ukazao S. Hal, jedinstvenost i unutrašnja hegemonija koju pojam identiteta tretira kao temeljnu, nije prirodna, već predstavlja konstruisani oblik zatvaranja koji svaki identitet naziva svojim neophodnim Drugim, tj. onim koji mu nedostaje, čak i ukoliko je taj Drugi na neki način neiskazan i neprimetan. Dakle, nacionalni identiteteti su inicijalno formirani i često se formiraju sa antagonističkih pozicija u odnosu na druge identitete (nacionalizme). Ovi procesi se mogu pratiti kroz čitav niz primera od druge polovine osamnaestog i tokom devetnaestog veka, kada je većina nacija stvorena, ali svakako su vidljivi i danas, odnosno uočavaju se u kontekstu nastanka novih nacija što se posebno može pratiti na pojedinim primerima nastanka novih nacionalnih identiteta na prostorima koje je obuhvatala SFRJ.
Posmatrajući savremeni društveni, politički i kulturni kontekst, može se argumentovano konstatovati da nacionalni identitet, kao i nacionalne države igraju dominantnu ulogu u različitim sferama politike, ali i društva kao celine. U tom smislu, različita predviđanja pojedinih teoretičara tokom osamdesetih i devedesetih godina, pa sve do nedavno, o tome kako je era nacionalizma navodno završena, pokazala su se u potpunosti netačna i površna. Danas se ovakve hipoteze, u okviru studija nacionalizma, prilično opravdano praktično smatraju pseudonaučnim.
Mnogobrojni primeri u protekle tri decenije, svedoče o procesu nastanka novih nacionalnih identiteta, ali takođe i o jačanju koncepta nacionalnih država. Kako je to primetio Entoni Smit, u modernom svetu nacionalizam verovatno predstavlja “najneodoljiviji identitski mit”, pri čemu se on manifestuje u različitim formama. Iako nacija predstavlja “zamišljenu zajednicu”, na šta je argumentovano ukazao B. Anderson, bitno je naglasiti da pripadnost nekoj naciji ipak ne predstavlja isključivo stvar izbora pojedinca, već je ono delimično uslovljeno nizom faktora okruženja u kome je konkretna individua rođena i u kome živi.
Kada je konkretno reč o značaju nacija u savremenom kontekstu, odnosno u XXI veku, neospornu činjenicu predstavlja to što je savremeni svet zapravo u suštini uređen po modelu nacionalnih država. Akceptujući ovu krucijalnu činjenicu, a pri tome izbegavajući bilo kakav vrednosni sud, jasno je da je značaj nacija u XXI veku izrazito velik, kako na tlu Evrope, tako i na globalnom planu.
Bez obzira na pokušaje stvaranja nadnacionalnih političkih subjekata poput EU, kao i afirmisanja forme zajedničkog “evropskog identiteta”, nacionalni identitet i nivo identifikacije na nacionalnoj osnovi je generalno posmatrajući u potpunosti postojan, dok je tokom protekle decenije u izvesnom smislu dodatno ojačao. Svakako, ispoljavanje nacionalizma u širem smislu značenja, neprekidno varira u zavisnosti od konkretne države i uslovljeno je različitim unutrašnjim i spoljašnjim činiocima. Ono je takođe, barem što se evropskog konteksta tiče, u konstantnom preplitanju sa konstruisanjem i ispoljavanjem nekakvog zajedničkog evropskog identiteta, koji je poput nacionalnih, a verovatno i više od njih, sklon oscilacijama. Kako ističe norveški antropolog T. H. Eriksen, zajednički evropski identitet je definisan razlikom u odnosu na muslimanski, srednjoistočni ili arapski identitet, a možda i u odnosu na afričke, istočnoazijske i severnoameričke identitete, što zavisi od konkretne društvene situacije. Pored toga, treba istaći da evropski identitet ne predstavlja homogenu i monolitnu kategoriju, odnosno da nije interno kompaktan – već da ga u značajnoj meri upravo određuju evropski nacionalni identiteti, te se u tom kontekstu može u određenim segmentima komparirati sa pojedinim devetnaestovekovnim pan-pokretima.
Iako se poput nacionalnog i evropski identitet u svim svojim formama uvek određuje u odnosu na spoljašnjeg Drugog, on svakako ne predstavlja jasno određenu kategoriju već samo viši oblik identifikacije u odnosu na evropske nacionalne identitete. Samim tim, nacionalna forma identifikovanja i forma nadnacionalne evropske identifikacije, najčešće nisu u suprotnosti, odnosno skoro po pravilu ne isključuju jedna drugu. Dok je nivo identifikovanja koji se podvodi pod evropski identitet isključivo namenjen spoljašnjem (vanevropskom) drugom, nacionalna identifikacija u kontekstu postojećih nacionalizama u Evropi ima znatno jasniju, određeniju, ali i postojaniju formu unutrašnjeg određenja o pripadnosti određenoj nacionalnoj grupi. U tom kontekstu, nacionalni identitet je daleko značajniji i istaknutiji od maglovitog, složenog i fragmentarnijeg evropskog pan-nacionalnog identiteta. On se kao takav reflektuje u unutrašnjim, ali i spoljašnjim političkim diskursima, kako država članica EU, tako i državama kandidatima i potencijalnim kandidatima od kojih svaka ima svoj specifičan nacionalni imaginarijum proistekao iz složenih procesa stvaranja političke mitologije, kao i iz procesa konstruisanja tradicija.
Respektujući prethodno navedeno, ukoliko se posmatra celokupni evropski kontekst, jasno je da se koncepcije nacionalizama razlikuju u zavisnosti od konkretne države, što je svakako konsekvenca okolnosti i načina nastanka pojedinačnih nacionalnih identiteta. Oblik nacionalnog identiteta u određenoj meri zavisi i od toga da li se radi o tzv. etničkom tj. nemačkom (istočnom) ili tzv. zapadnom tj. građanskom tipu nacije. Pored toga, poseban oblik predstavljaju tzv. male nacije (nedominantne etničke grupe) što je termin upotrebljen u skladu sa terminologijom i tipologijom nacionalnih pokreta M. Hroha, koji pod njima podrazumeva narode koji su se za razliku od tzv. velikih nacija nalazili u sastavu multietničkih država poput Habsburškog ili Osmanskog carstva, odnosno etničke grupe koje nisu imale sopstvene političke entitete, utemeljene tradicije, kodifikovan jezik, političke establišmente, itd.
Posmatrajući složenu problematiku osobenosti nacija i nacionalnih država u Evropi na početku XXI veka, moraju se svakako, između ostalog, uzeti u obzir etnički, verski i nacionalni sukobi koji su se odigrali na prostoru bivše SFRJ tokom devedesetih godina prošlog veka iz kojih su proistekle brojne konsekvence, ne samo po regionalni, već po znatno širi evropski kontekst. Takođe, značajne posledice koje se odnose na nacionalne identitete u savremenom evropskom kontekstu imao je pad komunizma i raspad Varšavskog pakta krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina XX veka, što je dovelo do izvesnog oživljavanja različitih nacionalizama, kako na prostoru bivšeg SSSR-a, tako i na prostoru istočne i jugoistočne Evrope. Region centralnog i zapadnog Balkana je prošao kroz posebne promene i pokazao se kao izuzetno trusno područje pogodno za ispoljavanje različitih ekstremnih oblika nacionalizama koji su na pojedinim teritorijama rezultirali etničkim čišćenjima i opštom promenom nacionalnog sastava stanovništva. Takođe, nakon ratova, stvoreni su novi nacionalni identiteti poput bošnjačkog, kao i novi oblici regionalnog identifikovanja, dok su pojedini stariji oblici identifikacije kao što je jugoslovenstvo u potpunosti marginalizovani.
Događaji; poput izbijanja krize u Ukrajini, zaoštravanja političkih odnosa između Rusije i SAD, internih oscilacija među članicama EU, Bregzita i sve veće krize u kojoj se ona nalazi, a posebno izbijanje svetske pandemije, izazvane Korona virusom; doprinose dodatnom jačanju koncepta nacionalnih država, u izvesnom smislu i obnavljanju nekih starijih antagonizama. Posebno je to sad vidljivo kada se pred opasnošću od korona virusa sve države zatvaraju u svoje nacionalno državne okvire. Ceo koncept liberalne globalizacije i Evrope bez granica pao je za svega nekoliko meseci i to pred nevidljivim neprijateljem – virusom.
Ukoliko se uzme u obzir celokupan fundus činjenica, jasno je da nacije u XXI veku imaju izrazito veliki značaj koji se reflektuje praktično svakodnevno kroz različite forme političkih, društvenih i kulturnih reflesija. U tom smislu, nacionalni identiteti, iako inicijalno zamišljeni, danas predstavljaju realno postojeće kategorije koje mnogostruko utiču, kako na grupe tako i na pojedince, čak i ukoliko se pojedine individue identifikuju na drugačije načine, a ne kao pripadnici određene etničke ili nacionalne grupe.
U tom kontekstu, predviđanja pojedinih autora tokom protekle tri decenije “o skoroj smrti nacija” i okončanju ere nacionalnih država, koja su bila inspirisana Fukujaminim ”krajem istorije”, pokazala su se u potpunosti naivnim ili čak besmislenim. Svakako, ozbiljniji autori koji se bave studijama nacija i nacionalizma ovakvim predviđanjima nisu pridavali nikakav značaj i ocenjivali su ih u suštini apsurdnim.
Autor: dr Nebojša Kuzmanović, filozof